Ikalawang Bahagi (Mga Saknong Blg. 179-350)

(Balik sa Unang Bahagi)

179.

Itong si Bonifacio’y / sinasabing pinalad

Makadalo sa pulong / nang ang Liga’y itatág.

Pawang may-kaya, / silang nakabalikat,

Habang siya nama’y usbong / ng uring hinahamak.

180.

Ngunit di man sa pisara / niya nakuha ang liwanag

Ang karunungan ay sadyang / sinikap niyang makalap

Sa mag-isang pagbabasa, / mahigpit niyang nagagáp,

Mga aral ng lathalain, / makakapal na aklát.

181.

Layuning mapagkaisa / ng Ligang itinatág,

Nilayon pa rin niya / na maipatupád

Kaya’t ganap na taliwas / sa haka-hakang makikitid,

Katipunan ay naglayong / kaisahan ay makamit.

182.

Sa apat na taóng / si Rizal ay nakakulóng

Sa malayong Dapitan / at di makatulong,

Tinipon ng Kartipunan, / mahigpit na binuklód

Sa buong kapuluán / ang lahing Taga-ilog.

183.

Apat na taóng / Katipuna’y di lumaban,

Sinaliksik ang katutubong / diwa at kaasalán,

Nakilala mula sa / mga naiwang kasabihán,

Na lahi nati’y dakila, / may mataas na karangalan.

184.

At bilang pagtalima / ng Katipunan kay Rizal,

Na nagsabing dapat / munang may pag-aaral,

Mga dampang tahanan, / naging silid-aralan.,

Nang tapang ay maibatay / sa tayog ng kamalayán.

185.

Sa Katipunan ay pinuno / si Bonifacio’t si Jacinto,

Sila ang nangagsulat / ng mga gabay para rito.

‘Dekalogo’ ang sa una, / sa isa pa’y ‘Kartilya,’

Na nilamáng mga aral / ay banál, mapagkaisa..

186,

Si Supremong Andres, / may sarling ‘Dekalogo,’

Katungkulang Mga Gagawin / ang pamagat nito.

"Sumampalataya sa Maykapal / nang taós sa puso,"

Ang kanyang minarapat / ipambungad rito.

187.

Siyam na ibang aral / ang kanyang isinunod—

Pag-ibig sa Maykapal / ay sa kapwa ioaglngkod,

Mahalaga ang pag-asa, / karangalan, pagtitiis,

At lamíg ng loob, / nang makamit ang ninanais.

188.

Nasa ‘Dekalogong’ lahat / ng mga aral sa asal

Nang mga kababaya’y / maging banál t marangál,

Ngunit sariling kathâ / na kanyang kinandili,

Kanyang itinabi, / at Kartilya ang pinili.

189.

Isinulat ni Jacinto, / tagapayo niyang tapat,

‘Kartilya’ ay pinalaganap, / pinaghasik ng liwanag.

Mga Katipunero / sa mga aral nito’y yumakap,

Bawat isa’y nagsisikap / na maging karapat-dapat.

190.

Mga Aral ng Katipunan / sa ‘Kartilya’ ay dakila—

Tayo’t magpakatao, / at taong makipagkapwa:

Huwag maging puno, na walang lilim o silbí,

At huwag maging damóng / makamandág at makatí.

191.

Buhay ay ialay sa layong / malaki at banál,

Sa bawat pangungusap, / nakatayâ ang dangál.

Igalang ang kapatid / at kanilang mga mahal,

Pagkakapantay ng lahat / ay isabuhay, itanghál!

192.

Mga Katipunero’y matatag / at tahasang humarap

Sa tanong na sila ba / ay sapat nang karapat-dapat.

Kuwebang Pamitinan, / Biyernes Santong tapat,

Dumugtong-diwa kay Kristo / at Bernardong alamat.

193.

Ayon sa kwentong bayan / ng ating mga ninunò

Hari ng Taga-ilog / sa bundok ay nabilanggô

Ang buhay at pamumunò / na ninais niyang ialay.

Kinailangan pa munang / paraanin sa pagdalisay.

194.

Kailangang ang sinumang / may layuning magpalayà

Sa paglilinis ng sarili, / walang-dudang nakahandà

Kundi’y ang isusulong / na pakikidigmâ

Kaagad nang natitiyak, / ito’y mapapariwara!

195.

At ang diwa ng wagas / na pagpapakasakit,

Kanilang ikinintal / sa lahat ng Kapatid.

Dahilan kaya’t pinili / ang Biyernes Santong batid—

Sukdulang sakripisyo / ng Dakilang Pag-ibig!

196.

Tawag ng karangalan, / sa bisig ay isinugat,

At hawak ang uling, / sa yungib ay isinulat,

Sa loob ng Pamitinan, / isinigaw ang pahayág:

Mabuhay ang kalayaan! / Kasarinlan ay itatág!

197.

Minsan, si Kristo / ay nagtanghal ng pagbabago,

Hinding-hindi madali / na matularan ng tao.

Kung ‘Transpigurasyón,’ / gagawin nating totoo,

Sa kaloob-looban dapat / nagmumula ito.

198.

Ganito ang nilayon / ng Katipunan na maganáp

Kaya’t sa pagdalisay / sa sarili ay nagsumikap.

Dumaloy ang panahon, / mga araw ay nagluwat,

Sa gawaing pamumuno / sila’y naging nararapat.

199.

Hinalaw ng Katipunan / sa kamalayang sinauna

Ang mga kaasalan, / pag-uugaling kaaya-aya,

Isinanib ang diwa / ng kay Puléng Cofradia,

Gayundin ang sulatín / ng Kilusang Propaganda.

200.

Ito, kung tutuusin, / ay napakahalaga

Na sa paglingon natin / ay ganap na makilala.

Na di lamang mga tao / ang binuklod ng Katipunan,

Kundi ang tatlong agos / sa iisang kamalayan.

201.

Kaisipan sa pagkabansâ / ay kanilang itinakdâ,

Malaking pamilya / ang piniling talinghagà.

Sa dakilang Inang Bayan / nag-alay ng pag-ibig,

At silang mga Anak, / nagturingáng magkakapatid.

202.

Pagtitig sa nakalipas, / ay kanilang nakilala

Na daloy ng ilog / sa Kapulua’y mapagkaisa.

Katagalugan ang itinawag / sa bagong bansa,

Inugat sa mga ilog / na sa pagdaloy ay malaya.

203.

Tradisyong Sanduguan / ng mga ninunò

Ay binuhay na muli / at pinagbagong-anyô.

Ang iisang panata, / iisang pagkakasundo

Ay kanilang nilagdaan / ng sariling dugô.

204.

Katulad ng naunang / pagsa-Sanduguan,

Mabigat ang nalikhang / pagkakapatiran.

Sa halip na ang ugnayan / ay bunga ng pagkasilang,

Ang kapatirang ganito’y / malayang pinagpasyahán.

205.

Katipuna’y isinilang / na isa lamang samahan,

Upang tipunin ang Taga-iog / sa buong Kapuluan.

Pagdating ng takdang araw / ang anyo’y pinalitan,

Katipunang samahan, / naging pamahalaan!

206.

Apat na taón nga / silang nagpalaganap

Ng dakilang mga aral / na katanggáp-tanggáp,

Panawagang magkaisá, / at magkamít ng layà

Ay tumaláb sa kamalayan, / pumulsó sa diwà.

207.

Pinunong Bonifacio’y / sumulat ng paala-ala,

Dapat mabatid / ng mga Taga-ilog, wika niya,

Sanduguang ginanap / ni Haring Sikatuna

Sa dumayong kinatawan / ng Hari ng Espanya.

208.

Sa nasabing kasunduan, / batay sa kaugalian

Ng mga Taga-ilog, / ang pinagkaisahan

Na pinagtibay nga / ng isang sanduguan,

Ay isang sumpaan / ng pagkakapatiran.

209.

Sa kanyag bahagi / ang Espanya’y tumalikod,

Nararapat na kapatiran / ay naging bukód-bukód.

Pagkakapantay-pantay / na kunwari’y kinilala

Agad nang nilabag / magmula’t mula pa.

210.

Marangal ang katwiran / ng Taga-ilog, kung gayon,

Na sa unang kasunduan / ay kumalás na ngayón—

Ang Katwira’y nagturo / ng landas na tatahakin:

Magkaisa’t tumindig, / kaapihán ay baklasín!

211.

Liwanag ng Katotohana’y, / panahon nang lumitáw

Sa pangakong ginhawa, / pag-asa na ay tumanaw.

Matapos ang tatlong siglong / tayo ay ginigipit,

Sa wakas, naibulalas: / Katapusang Hibík!

212.

Taliwas nga sa dangal / ang sa Kastilang asal,

Tinanggihan ng Taga-ilog / ang kasamaang aral.

Nang naghahanda sila / sa pagbabalikwas,

Ang pinakatiyák-tiyák / ay pagsasanib ng lakas.

213.

Sa paraang mapanlikha, / nagpunyagi ang Katipunan

At kilusang napalaganap / sa buong Kapuluán,

Hanggang sa matipon / noong Mayo sa Pasig,

Mga pinuno sa mga bayan, / matatatag, masisigasig.

214.

Sa panahong iyon, / malaki na ang Katipunan,

At di na maaaring / di ito namamalayan,

Kayraming mga tiktik / ng kolonyal na gobyerno,

Mayroon din namang / nagsa-Hudas dito.

215.

Malaking Kapulungan / doon sa Pasig ay idinaos

Na susundin ng lahat, / ang pasyang matatapos.

Masiglang talakayan / ang dumaloy sa tanong—

Himagsikan ba’y ililiban, / o agad nang isusulong?

216.

Si Bonifacio’y inusisa / ukol pa sa sandata,

May sapat bang armas / na ipagwagi ang pagbaka?

Sagot niya, ang mahalaga / sa lahat ay ang tao—

Sandata ng kalaban, maaagaw kung desidido.

217.

Kaya't sa Bitukang Manok / nabuo ang kapasyahan:

Himagsika’y simulan na / sa darating na tag-ulan!

Pagpapalapad ng papel / ng mga prayle’y tumanghal

Nang sabihing Katipuna’y / nabunyag sa kumpisal.

218.

Agosto na nang pagtitipon / ay muling maganap

Sa bakuran ni Tandang Sora, / sila ay tinanggap,

Ang ginawang pagsigaw, at pagpunit ng sedula,

Ay pawang malaon na, / Mayo pa, nang ipasya.

219.

Agosto, noventa y seis, / ang tunay na makasaysayan,

Itinatag ang Katipunan / bilang pamahalaan.

"Haring Bayang Katagalugan" / ang dito’y itinawag,

Pambansang kasarinlan / ang tahasang ihinayág.

220.

Walang bayan na hawak, / o kandilí ng dayuhan,

Ang tatanghal ng sarili / na isang Haring Bayan.

Kaya’t walang pasubali, / ito’y naging hudyat—

Paglaya ng Taga-ilog, / itinanghal, itinatag.

221.

Noon nagsanib-sanib / ang hiwalay na mga agos

Ng dati’y bukód-bukód / na mga Taga-ilog,

Di man kinilala / ng sinumang dayuhan,

Kasaysaya’y naganap, / ang Bansâ ay isinilang!

222.

At bakit naman hindi / kikilalaning iniluwal

Pagkabansa ng Pilipino / sa buong Kapuluan,

Gayong noon lang nabuô / sa unang pagbuklôd,

Sa iisang punyagi, / ang mga Taga-ilog?

223.

Nang unang sandaang araw / pa lang ng Himagsikan,

Paglaban sa Espanya’y / laganap na sa Kapuluan.

Mulang Hilagang Luzon, / bundok man o kapatagan,

Hanggang sa Mindanaw, / sa dulong Katimugan.

224.

Nauna nilang punyagî / ay umani ng tagumpáy,

Na pagkaisahing mahigpít / ang buong kilusán

Pagkakahati-hati / at pagpapangkatan

Ay naganap lamang / sa iisang lalawigan.

225.

Samantala, si Rizál / na kulóng sa Dapitan,

Nakasilip ng paraáng / ang kalagaya’y maalpasán.

Nag-alok na manggamót / sa mga Kastilang sundalo

Na noo’y nakikihamok / sa Rebolusyong Cubano.

226.

Pagsiklab ng Himagsikan / ay sa kanya idiniin,

Kahit nagawa pa niya / na ito’y tuligsaín.

Sa mabilisang paraán / ng paglilitis na huwád,

Sa kanya’t parusang / kamatayan ang iginawad.

227.

Bisperas ng kamatayan, / sa kulungan ni Rizál,

Siya ay nagpadaloy / ng tulang mapagmahál.

Inawit nang mahalimuyák / ang Pag-ibig sa Bayan,

Iniwan niyabg handog / ang Huling Pamamaalam.

228.

Kaagad na isinalin / ang dinakilang tulâ

Sa masuyong pagsisikap / ng kanyang tagahanga—

Si Bonifacio ang siyang / magaling na makatà

Na mahusay sa dayuhan / at sa saring wikà.

229.

Katunayan, ang Katipunan / ang siyang nagpalaganap

Ng mga aral ni Rizal / upang sila ay magagap

Ng karaniwang mga taong / hindi sana nakaunawa

Sa kay Rizal na panuat / na ang wika’y banyagà.

230.

Katipunero pa nga / ang unang tututol

Sa kagawian ngayong / iharap sa paghatol

Upang ating pagpilian / si Bonifaco ba o Rizal

Ang nakahihigit na bayaning / lalong itatanghal.

231.

Kung ating lilimiin, / at susuriing mabuti,

Kabayanihan ng dalawa / ay hindi nagtunggali.

Kadakilaan nila’y / magkasanib, magkarugtong

Sa daloy ng kasaysayan, / magkasunód ang panahón.

232.

Gumamit si Bonifacio / ng sagisag na ngalan,

Inilagda sa pahayag / ang "Agapito Bagumbayan";

Bagumbayan din ang ngalan / ng isang liwasan

Na sumaksi kay Rizal, / sa kanyang kamatayan.

233.

Ang mga dugtungan / at mga pagtutugmâ

Nina Rizal at Bonigfacio, / mga bayaning kapwà,

Ay di mahirap na luminaw / sa ating pagkaunawà,

Pakatandaan lang nating / Katipunan ay dakilà.

234.

Sa pangkalahatan, / Katipunan ng Taongbayan

Ay mahigpit na nabuklód / sa diwa ng karangalan,

Na siyang naging sandigan / ng tapang sa paglaban,

Kahit nagtayong Pangulo’y / nabihag at napasláng

235.

Si Andres Bonifacio’y / sugatáng ihinarap

Sa isang paglilitis / namang sakdal-huwád.

Malupit na bintang / sa kanya’y itinarak—

Nag-asam maging hari, / naging mapagbiyak.

236.

Wala namang ihinarap / na saksi sa kanyang panig.

Manananggol na pinili / ng hukuma’y walang tinig;

Sa halip na bintang / ay patunayan niyang huwád,

Hingi ng abogado’y / pang-uunawa, pagpapatawad.

237.

Wala na ngang dapat / pa tayong pagkagulatan,

Hatol ng hukuman / ay parusang kamatayan;

Na kunwari’y ginawang / pagdestiyero na lamang

Ipinapatay ding pataksil / sa makahayop na paraan.

238.

Sa Tejeros ginawa / ang pagbagsak kay Bonifacio,

At ang bunga’y pagsuko / doon sa Biyak na Bató.

Doon ipinagkanulò / ang layon ng Himagsikan,

Pinatigil ang laban— / "Ang susuway ay tulisán!"

239.

Napatay si Bonifacio, / ang kanyang katawan,

Nanatili namang buháy / sa puso ng Katipunan.

Kaya’t nang humalili’y / nagsuko na ng laban,

Diwang buháy ni Andres / ang isinulong ng bayan.

240.

Ngunit ang alaala / niya’y pinagtulungan,

Ng mga imbi’t malalakas / sa ating lipunan;

Kabi-kabila . kung siya ay sira-siraan,

Matapang nga raw, / mapusók nama’t mangmáng.

241.

Ikinaila, itinanggi, / at tahasang ikinubli,

Mga kakayahan niyang / tunay namang marami—

Siya’y mapagbasá, / mapagsulát at mapagmuni,

Pangulo siya at Heneral / nitong Bayang Hari.

242.

Ah, kung ganáp namáng / naging matagumpáy

Ang sa Yungib ng Pamitinan / nakanyang pag-aalay

Ng sarili sa pagsisikap, / nakamit ang pagdalisay,

Siya pa ri’y nakangitî / maging sa Kabilang-Buhay.

243.

Sa ating pagdakila’y / karapatdapat siya,

Sa kanya naman, marahil, / di ito ang mahalaga,

Kundi ang katubusan / ng pinakamamahal niya—

Tayong mga Anak / nitong Bayang Iná!

244.

Katipunan ay may diwa, / ito’y spiritwál,

Sa pamumuno ni Bonifacio, / nilinang, ‘tinanghál.

Inspirado ni Kristo / at ni Bernardo Carpio,

Mahalagang aral ngayon / sa mga Pilipino.

245.

Katipunang dakila / ang siyang nagtipon,

Nagluwal ng Kabansaan / sa panahóng iyon;

Bakit kung sumasagì / sa isip ang Katipunan,

Ang kilala lang natin / ay tapang sa paglaban?

246.

Boyet at Nene, / pangyayaring maganda,

Mga bandilang Katipunan, / marami tayong nakikita.

Huwag ninyong payagang / panlabas na kaanyuán

Lamang ang makilala, / mahalaga ang kalooban.

247.

Sa dadal’wang taóng / Rebolusyon ay sumulong,

Nagapi ang Espanya / sa lakas ng pagdaluyong.

Ngunit ang tagumpay / ng Himagsikan ay naagaw

Ng isang bagong amo, / isang bagong halimaw!

248.

Ang bagong mananakop / ay unang nakapasok

Sa paraang mapanlinlang / at nakasusulasok—

Nagpanggap na kaibigan / nitong ating Himagsikan,

Nangako ng pagtulong / at ng mithing kalayaan.

249.

Ito naman palang / Estados Unidos

Ay bantay-salakay / sa mabubusabos,

Mga puting kapangyarihan / ay nagsapakatan

Upang tayo’y manatili / sa paghaharing dayuhan.

250.

Sa sukdulang kawalán / ng anumang kahihiyán,

Espanya’y pumasok pa / sa isang pagbebentahan;

Kanyang ipinagbili / Kapuluang Pilipinas

Samantalang siya noo’y / nagapi na’t napalayas.

251.

Sumunod rito’y pagtatatág / ng isang Republika,

Sa bayan ng Malolos, / at tayo ay lumaya na.

Laya’y tumagal lamang / ng kakaunting araw,

Bago sumalakay / ang hukbô ng halimaw.

252.

Ang sinasabing "makataong / bansang Amerikano,"

Pagkakapantay-pantay / raw ang angking prinsipyo,

Ngunit nagbayad ng salapî / sa bilihang nakakadirì,

Binili ay mga tao / huwag nang sabihin pang bayanì!

253.

Lagpas na sila noon / sa sariling gera-sibíl

Na maraming buhay / sa kanila ang nakitíl,

Tunggalian sa patakaran / ukol sa pagkalakal

Sa mga alipin ay labág / sa makataong dangál.

254.

Ngunit sila’y nagsimulang / humabol sa Espanya

Sa kasuklam-suklam / na pangongolonya,

Simulain ng kanilang / "Mga Amang Nagtatág."

Sa ginawa sa Pilipinas, / ay garapalang nilabág.

255.

Layang nilayon / at nakamit ng Himagsikan

Inagaw ng Amerikano / sa imbing kaparaanan,

Mula sa tagumpay / ng gakilang Katipunan,

Ang tanging naiwan, pagkabansang isinilang.

256.

Ngunit kahit iyon man / ay pininsalaan

Ng dahas at sumunod / na kanilang panlilinláng,

Sa makahayop na lupít / ng kanilang pananalakay,

Daan-libong Pilipino / ang pinagpapatáy!

257.

Magiting na lumaban, / mga dating Katipunero,

Kahit sumukong muli / ang kanilang naging pangulo,

Si Malvar at si Lukban, / sina Ola at Sakay,

Nangahas na humarap / sa matinding pananalakay.

258.

Matapos ang bilihang / sa Paris nilagdaán,

Sandata at armas, / Kapulua’y binuhusan.

Sabi’y mabilisan / na nilang magagapî

Sinasabing "tulisán," / kaipala’y mga bayanì.

259.

Kabi-kabilang salakay / ang ginawa nila rito,

Maraming bahayán / ang sinilabán at inabó.

May’rong isang inang / may sanggol na natutop,

Tumakbong papasók / sa bahay niyang nasusunog.

260.

Dahil sa pagpapahirap / na matindi’t malahayop

Kilala nang lubós / itong bagong mananakop.

Sobra-sobrang tubig / sa katawan mo’y ipapasok,

At tatadyakan sa tiyan / habang ika’y binubugbóg.

261.

Sa isla ng Samar, / sa bayan ng Balangiga,

Taong bayan doo’y / kumilos nang sama-sama.

Ayon sa balak ni Lukban, / ang hukbong sumasakop,

Ay kanilang nabigyan / ng matinding dagok!

262.

Sa paraang biglaan, / kanilang ginulantáng

Ang mga tropang dayhuhang / malupít at mayabang.

Sapagkat ang pananakop / ay kalagayan ng digmaan,

Sa mabilis na kumpás / mga kaaway ay pinasláng.

263.

Pinakamalaking dagok / pala itong natamó

Sa kasaysayan noon / ng hukbong Amerikano,

Kaya naman hibáng, / nag-uulol sa ngitngít,

Heneral nila’y nag-utos / ng kahindik-hindík—

264.

"Pumatay kayo’t manunog, / at huwag nang bumihag.

Mas maraming mapaslang, / lalo akong magagalák,

Barilin ang lahat ng / kaya nang mag-armás,

Patayin ang mga batang / nuwebe anyos, pataás!"

265.

Walang kasindaming / buhay ang pinasláng

Nitong Amerikano / sa ating Kapuluan.

Pinatay nila’y lagpas / sa kalahating milyon

Higit sa pinatay / ng Kastila’t mga Hapón.

266.

Ngunit bakit kailangang / ang ganito’y ipaalala?

Sapagkat sa isip / ng Pilipino’y nabura.

Ganap na nanaíg / ang matindi nilang puwersa,

Ang natirang buháy, / binigyan ng amnesya.

267.

Paraang ginamit / ay mabisang edukasyón,

Na sa tunay na kamalayán / ganap na lumason.

Nagbago ng pakikitungo / ang mga Amerikano,

Maraming Pilipino’y / sinaling-pusa sa gobyerno.

268.

Sa pamamagitan ng / kaaya-ayang mga produkto,

Mansanas at tsokolate, / ubas at sigarilyo,

Pagiging palahanga / ay binuo sa kaisipan,

Ginawa silang sagisag / ng mithing kaunlaran.

269.

Ang agos ng Ilog / ay malalim at malinaw,

Ngunit nangyayaring / lumalabò, bumababaw,

Kamalayan ng Taga-ilog / ay nasilaw, nasindak,

Sa ganitong kalabuan / tayo ay nasadlák.

270.

Liwanag ng katotohanan / katwirang tunay,

Ay ibinilin sa atin / ng Jacintong patnubay,

Ngunit pagsakay / sa isang bagong bangkâ,

Na makinang at makislap, / liwanag ay nawalâ.

271.

At kung dati-rati, / ang ginagamit na ilaw

Ay buwan at bituin, / ang apoy ng Araw,

Lumabo at bumabaw / ang laganap na pananaw,

Sa karangyaang Amerikano, / ito ay nasilaw.

272.

Sa kanila ng pagsisikap / ng ilang makabayan,

Unti-unting nanghina, / lumabò sa kamalayan,

Ng mga Taga-ilog / ang nakamit na kakanyahán

Na iniugat ng Katipunan / sa diwa ng karangalan.

273.

Sinimulang gayahin / ng maraming kayumanggî

Pagkalibáng at paghamak / ng mga taong Putî

Sa mga katutubong / nakatira sa kabundukan—

Ugali ng mga tribo / kasuotan at kaanyuan.

274.

Sa ganitong pagtanaw, / sapagkat nangabulagan,

Palibhasa’y yumakap / sa dayuhang pamantayan

Sa kung ano ang mahusay, / kung ano ang maganda

Kinutya ang salamin / ng kanilang kaluluwa!

 

 

 

 

 

 

 

 

275.

Kaluluwa nati’t diwa / ay nagawang kalimutan,

Kapalit ng sobrang-init / na makabagong kasuotan,

Ugat sa katutubong / pamana’y aanhin pa

Kung sa ubas at mansanas / ikaw ay sagana?

276.

Sa halip na panghawakan / ang sariling pananaw

At sa ganoong pamantayan / piliin ang mahahalaw,

Sa ibang kabihasnan, / nabihag ang Pilipino

Sa hatak at kináng / ng marangya at makabago.

277.

Daloy ng kasaysayan, / sa dating ikot nagbalik,

Nang ilustradong Pilipino / noon ay nainggit

Sa pamantaya’t kaisipan / na nakita sa Europa.

Pinatunayang sa ganoo’y / karapat-dapat din sila.

278.

At dahil pamantayan, / Amerikanong pananaw,

Kanilang kaisipan / ang siya ngayong nangibabaw.

"Amerikanong Kayumanggi," / dumami’t nagsipág

Mga patakarang mapanakop / ay kanilang tinanggáp.

279.

Sila pa nga ang naging / mga tagapagsalitâ

Kung gaano raw kahusay, / gaano raw kadakilà

Ang layunin ng ’Kanô / nang bilhin tayo’t sakupin

Nang sa buhay taong-gubat / tayo raw ay hanguin.

280.

Wala ngang matwid / na ang siyang ’dinahilán

Ng mga Espanyol / na unang mga dayuhan

Nang tayo’y pagharia’y / aakayin daw sa kabihasnan,

Ang ulitin pa ito / paglipas ng mga siglo’y kahibangan!

281.

Kung dayuhan ang magsabi / ng kasinungalingan

Maaaring ang pinsala / nito’y maliit lamang,

Ngunit ang ibinunga / ng ganito ay malalâ

Nang tayo’y nagpakababà, / sa kanila’y naniwalà,

282.

Kaiba sa Espanyol / na nag-aral ng ating wika,

Amerikano’y sa Inggles / tayo pinagsalitâ.

Sa kaaaral at kababasa / ng kanilang mga aklàt,

Pagkilala sa sarili’y / nakalimutan nang ganàp.

283.

Hindi naman lahat, / kung ating tutuusin,

Mayroong makabayan, / mayroong magigiting.

Mapanindigan lamang / ang katangiang angkín,

Humandang humarap / sa mga suliranin.

284.

May mga lumayo / na lang at namundok,

Kanilang bahayán / ay Pilipinong poók,

Ugaling katutubò, / marangal na asal,

At diwa ng bayani, / kanilang pinairal.

 

285.

Mayroon namang iba / na sa sining sumulong

Mga dulang makabayan / sukdang maikulóng,

Tolentino, Abad, / De la Rama’t Abelardo,

Ay pawang nagpatingkad / ng pagka-Pilipino.

 

At diwa ng bayani, 

286.

Sa pamahayagan / may ilang nakibaka,

Sila’y makabayang / mga peryodista,

Renacimiento’y bumirá / sa "masibang agila"

At bilang bunga nito, / ang diyaryo’y isinara.

287.

Dumami naman noon / ang Pilipinong manggagawa

Sa kabi-kabilang / pagtatayo ng pabrika,

Lumakas ang isinulong / na kilusang obrero,

Humarap sa mga dayuhang / dambuhala sa negosyo.

288.

Nakatulong din naman, / Amerikanong kalupitán,

Kahit natapos na / ang pagpapahirap, pamamasláng.

Bandilang Pilipino / ay kanilang ipinagbawal

Na maiwagayway, / maipakita, maitanghal.

289.

Ang patakarang ito’y / malawakang ikinagalit,

Nakilalang isang anyo / ng pagmamalupít.

Ang mga Taga-ilog / dahan-dahang nahati—

Maging "Brown American," / o Pilipinong manatilì

290.

Ang ganitong pangyayari / ay nakapinsala

Sa naunang natipon, / nabuong pagkabansa.

Ang dating pagsasanib / ng mga ilog sa pagdaloy

Muling nagsanga-sanga, / na wari’y puongkahoy.

291.

Sa larangan ng pulitika / mayroong nagbaka

Na tuluyang mabawi / ang independensya.

Mga puwáng sa dayuhang / batas at palakad

Ginamit na tunay / upang laya’y mapaagád.

292.

Gayunman, sa ganoong / landas na tinahak

Nina Quezon at iba pa’y / mayroong napahamak.

Ito’y ang kamalayang / dapat umiral sa lipunan

Na malalim ang ugat / sa diwa ng Karangalan.

293.

Kaisipang tumaláb, / sa kagagaya sa putî,

Naging makasarili / taliwas sa dating pagbabayanì.

Paligsaha’y lumakas, / sa halip na tulungán,

Lumubha ang kanyá-kanyá, / at paglalamangan.

294.

Katunaya’y naganap / ang napakasakít,

Tumatapak sa kapwa / nang biyaya’y makamít.

Ang naging pamantayan, / sa pag-asenso

Ay husay at talino, / "para nang Amerikano!"

295.

Sa naunang panahon / ng paghaharing Espanyól,

Mithing maging dayuhan / sa ilustrado lang naukol.

Sa ilalim ng Amerikano / ang Pilipinong karaniwan,

Nag-asam na kabansaang / sarili ay matakasan.

296.

At ang yamang pamana / ng naunang salinlahi,

Ang ugaling marangál / ng ninunong bayanì,

Itinakwil at nilait, / itinuring na makalumà

Bagay lang sa di-nag-aral / at mga maralitâ

297.

Ang mga maka-dayuhan / ay muli pang nahatì

Nang pumasok ang Hapon, / at siya namang nagharì.

Mayroong sa Amerikanong / Heneral ay naging tapát,

Mayroon namang sa panig / ng Hapón ay lumipat.

298.

May mga sundalo’t kadete / na ginamit lamang

Na panangga sa pagtakas / ng dayuhang dinatnan.

Sa pagkain, pagsasanay / at kasangkapa’y kulang,

Sila ay isinuko / sa lalawigang Bataán.

299.

Mangyari pa ay may mga / gerilyang ang katapangan

Ay sa sariling bayan / at sa mithing kalayaan.

Nilabanan at pinahina / ang paghahari ng Hapón,

Na binigyang-wakas paglipas / ng tatlong taón.

300.

Amerikano’y nagbalik, / at tinanggap na bayanì

Animo’y panginoon, / tagapagtanggol na tangì.

Nakalimutan nang ganáp / ang nauna niyang dahás—

Nang ito’y sumalakay, / daang-libo ang nautás!

301.

Sa isip ng Pilipino, / ang malinaw lang noón

"iniligtas nla tayo" / sa marahas na Hapón.

Ganap nang nawaglit / sa isip ang katotohanang

Bangis ng Amerikano / ay lamáng na lamáng!

302.

Pagkatapos nga nitong / Ikalawang Digmaan,

Lipás na ang panahon / ng pangongolonyang tuwiran,

Naging kalakarang ibigáy / ang pormál na kalayaan

At paghaharing tunay, / tulóy sa bagong paraan.

303.

Patapós ang digmaan, / nang ito’y ihanda,

Labis-labis ang pambobomba / sa buong Maynilà.

Ekonomya’y nakadapâ / kapag duróg ang syudad,

Ang lumalayang bansâ / ay madaling mabibitag.

304.

Bago pasinayaan / ang kaloob na kalayaan,

Tiniyak na Pilipinas / ay lalagda sa kasunduan.

Kundi’y ipagkakait / ang ayudang pangkagipitan.

Pumirma ang pangulo, / isinanlâ ang kalayaan.

305.

Paghaharing Amerikano / ay di na tuwiran,

Nanatili namang hawak / buong buhay ng lipunan.

Pilipino ang pinaupo / sa Konggreso’t Malakanyang,

Ngunit obligadong tumalima / sa dayuhang patakaran.

306.

May kaibhan din naman, / lamáng pa rin ang dayuhan,

Pilipino ang sisisihin / sa mga kahirapan,

Nakakubli samadla / ang may-akda ng patakaran—

"Impyerno ang palakad / sa Pilipinong pamahalaan"!

307.

Kahit naging palagian / ang mga halalan,

Ang bawat Pilipinong / pangulong nahalal

Ay pinadaan pa muna / sa masusing pagsusurì

Ng gobyernong Amerikano / bago siya nagwagî.

308.

Bandila ng Pilipinas, / nasa tuktok ng taludtód

Ngunit ekonomiya nama’y / ginawang palasunód

Sa utos ng mga bangkong / dayuhan, pandaigdigan,

At ang baya’y lumubóg / sa matinding kahirapan.

309.

Nagkaisa at nag-almá / ang mga magsasaká,

Estudyante, manggagawà, / maraming iba pa.

Nagkataong papabangís / noon ang patakaran

Ng Amerika sa Asya / at puwersang kasangkapan.

310.

Sa kalagayang ito, / pangulong nakaluklók

Ay di nakapagpigil / sa pansariling udyók—

Upang mapatagal / ang kanyang pagkakaupô,

’Dineklarang pormál / ang batás na panghukbô.

311.

Sandaling tumahimik / ang mga protesta,

Habang tinutugis / ang mga akrtibista.

Libu-libo ang arestado, / ikinulong, pinahirapan,

Pinatáy nang lantaran, / o pinaglahò na lamang.

312.

Ngunit di nga nagtagal / katahimikang panlibingan,

Dahan-dahang nabasag / ng kublíng mga bulungan.

Paglabang gerilya / ay hindi nakalimutan,

Paraan noón sa Hapón, / itinuon sa pamahalaan.

313.

Ang bulóng ay lumakás / naging usapang matatás,

Hanggang sa humantóng / sa pagsigáw nang malakás,

Kasabay pa ng nangyaring / pagkakapit ng mga bisig,

Nagbuklód sa diwa’t gawâ / at nagkaisa sa tinig.

314.

Sa iba’t ibang larangan / ay sumulong ang paglaban,

Mayroong mga pumilì / sa anyong sandatahán,

Ang iba’y sa panulat, / sa gawaing organsasyon,

Itinuloy ng kilusán / ang naudlót na rebolusyón.

315.

Isang araw ng Agosto, / katanghaliang tapát,

Mayroong isang balang / humaginít at sumugat.

Bangkay na nahulog / sa hagdán ang pinasláng,

Si Ninoy Aquinong / may alay na kapayapaan.

316.

Sa halip na ang tao’y / panghinaan ng loób,

Sa ginawáng pagpasláng, / lalo pang sumugod.

Wari’y bahâ o dagat / silang dumaluyong,

Sa paggapî sa diktador, / nangahas magtulung-tulong.

317.

Bayani ng mahihirap / at martír ng mayayaman,

Sama-sama sa istrimer, / ihiningi ng katarungan—

"Hustisya kay Aquino, / hustisya para sa lahat!"

Iyon ang mapagkaisang / panawagang lumaganap.

318.

Halos milyong tao / sa libíng niya’y nagmartsa,

Tanghal ang mga mukháng / nagbuklod sa kanilá—

Jopson at De la Paz, / Escandor at Macli-ing,

Katarungan sa lahat / ng bayaning magigiting!

319.

Malaking pangyayari / ay di halos pinansín

Ng mga pahayagang / sa diktadura pa rin.

Ngunit tumulong, humanay, / ang mga peryodista,

Radyo Veritas, Mr. & Ms., / We Forum at Malaya.

320.

At nakamit ng oposisyon, / kahit pansamantalá,

Ang pinakamalawak / na pagkakaisa.

Milyun-milyong tao / na dating nananahimik

Sa kaisaháng nadamá / noon ay nakabig.

321.

At nang magkaisa nga / ang lahat ng kumokontra,

Nadama nilang lahat / ang nag-ibayong siglá.

Diwa ng bayanihan / ay muling nabuhay—

Sa pagsasanib ng lakás / makakamit ang tagumpay!

322.

Yaon namang diktadura / na matagal nang nagharì

Ay iniwan na ng dating / nagtaguyod at nagsisi.

Gobyernong Amerikanong / pangunahing sumuporta

Sa batas-militar, / unti-unting dumistansya.

323.

Nakita na kasi noon / ng gobyernong iyon

Na mga tayâ nila / at masayáng posisyón,

Sa ekonomiya, pulitika / at militar ng Pilipinas

Kung sa diktadór pa itayâ, malamáng mabaklás!

324.

At habang papalaki / ang kilusang protesta

Ay lalong natukso / ang nasabing diktadura

Na mag-ibayo ng dahás; / marami ang naitulak

Na umanib sa radikál, / at sa bundók ay umakyát.

325.

Pati hukbong sandatahán / na pinakawalán

At nandahás sa hanay / ng mga mamamayan,

Ay di na rin nakatiís / nang diktadór ay mandayà

Nang garapalan pag muli / sa Halalang Biglâ.

326.

Kaya’t nang ang ilang / opisyal ng hukbô

Ay kumalás nang tuluyan / sa dati nilang amo,

Maraming sundalo / sa kanila’y umalalay

At lahat ng iba / ay tumanggíng sumalakay.

327.

Noong kapapataw / ng paghaharing diktadura

Ang mga tao’y ilág / sa sasakyan ng pulisyá,

Ngunit nang mabuô na / ang pagkakaisá

Mga tangké ng diktadór / ay hinaráp na nilá.

328.

Sa Diwang Dakila / ng pagkakaisa’t paglayà,

Nagyakap ang mga / Pilipinong kapwà,

Mababangís na sundalo / ay biglaang pinatawad

Ng mga biktima nila / nang sila’y magkaharàp.

329.

Kaya’t mga sundalong / ito ay napigilang

Mga tangké’y paandarin / at Taongbaya’y sagasaan,

Labing-apat na taón / na pag-iipon ng lakás

Ng Taongbaya’y tagumpáy— / diktadór ay napalayas!

330.

Ang buong daigdig / ay bumatì at humangà

Sa naging kakaibáng / kaparaanan ng paglayà.

Tunay na nagpatas, / lakás ng mga hukbô,

At napigil na magtagis / sa labanang madugô.

331.

Maraming pangakò / ng humaliling pangulo

Ay hindi natupad, / bayan ay nanlumó.

May malaki na ring / naganap sa Pilipinas,

Ito’y ang pagtitipon / at pagsasanib ng lakás!

332.

Ngunit dating pagkakaisa / nang diktadura’y kaharáp

Ay kumapos sa diwa / at nagkabiták-biták,

Gayunman, ang pagsisikap / ay di naman nasayang,

Muling nabuhay, lumakas, / ang diwa ng bayanihan.

333.

Ang pagsasanib ng lakás / ng mga Taongbayan

Ay ginagawa ngayon / ng maraming samahán,

At tumutugon namán / ang mga pamayanan,

Nang palakasin ng batás, / lokal na pamahalaán.

334.

Pumasok pa noón, / mahalagang panahón,

Upang mga sentenaryo’y / bigyang-selebrasyón,

Una ang sa Pagkabuô / ng Katipunang Dakila,

Apat na taóng makalipas, / ang sa Pagsilang ng Bansâ!

335.

Sumunod ang sa pagyao / ni Rizal, ni Bonifacio,

Na sinundan naman / ng sentenaryo ng Hunyo—

Unang wagaywáy sa publiko / ng ating bandila,

At unang pagtugtóg / ng awit na pambansâ.

336.

Pagkatapos pa nito / ay iyon nang sentenaryo

Ng malayang Republika, / buwan naman ng Enero.

Sa pagsunud-sunód / ng mga paggunitang itó,

May nakakamit na kaisahán / ang mga Pilipino.

337.

Sa kabila ng mga / debate sa kasaysayan

Sa mga kaganapang / itinampok sa pagdiriwang,

Ang nais lang ng tao’y / sama-samang itanghál

Na Pilipinas, ating bayan, / ay tunay na minamahál.

338.

Pagkakataó’y mainam / sa panahong kasalukuyan

Na tayo’y magbalik-aral / sa ating kasaysayan,

Hindi para magsaulo / ng mga petsa’t pangalan,

Kundi ganáp na magagáp / ang talambuhay ng bayan.

339.

Kung ating ninanais / na makilala ang Pilipino,

Upang maunawaan / kung bakit tayo ganitó,

Kung layon nati’y magpugay / sa angkíng kadakilaan,

Dapat nating maliwanagan / ang landas na dinaluyan.

340.

Kamalayan sa kasaysayan / ay dapat sanang iayon

Sa ating mga ilog / ng naunang panahón.

Di tulad ng sa ngayon / na malabò at mababaw,

Daloy ng ilog noon, / ay malalim at malinaw.

341.

Hindi makikilalang / pangyayari’y may saysáy

Kung di ito makita / sa Daloy ng Talambuhay,

Taga-ilog ay may ugnayan / sa buóng Kapuluán,

Pangyayaring iba-iba / ay pawang may dugtungan.

342.

Daloy ng kasaysayan /ay di rin maaaninag

Kung ang Diwang Dakila / sa ati’y di matatág.

Kung pananáw nati’y / laging hiwa-hiwaláy,

Di alám na tayo ay / magkakasama sa buhay.

343.

Ang Diwang Dakila / ang siyang tumatangláw—

Mga bagay, ating tingnan / sa sariling pananaw,

Ang nasa ating kalooban / di ang hatol ng dayuhan,

Ang tunay na katibayan / ng ating karangalan.

344.

Nagmula nga tayo / sa hiwa-hiwalay na sapà

At mga batis ng Taga-ilog / ay nagsama-sama.

Sa iisang Agos, / binuklód ng Katipunan,

Sa Sigaw ng Himagsikan, / Bansa nati’y isinilang!

345.

Magmula nga lamang / ng panahong iyon,

Nakalipas na ngayón / may sandaang taón,

Nabuklod na mga agos, / mulíng nagsangá-sangá,

Kamalayan ay nanghinà / na tayo’y bansâ na!

346.

Ngunit napatunayan / nang diktadura’y hinaráp

Na ganoong pagbubuklod / ay mulíng magaganáp,

Magagawa nating mabawì, / maisulong, maigiít,

Ating pagkabansâ, / kalayaa’y makakamít.

347.

Sa pagbalik-tanáw, / mahalagang bahagì

Na matutunang lubós, / mga aral ng mga bayanì;

Marangal na nilalaman / ng Kartilya ng Katipunan,

Ipanatang isasabuhay / ng maraming Taongbayan!

348.

Sapagkat ang mahalagang / manatili sa bayan

Matapos na lumipas / ang mga pagdiriwang

Ay hindi mga palabás, / gusalì o larawan

Kundi pagpapatibay / sa dangál ng kalooban.

349.

Aking panalangin, sa inyo’y ibinibilin—

Kadakilaan ng lahì, / patuloy pang tuklasín.

Sa susunod pang salinlahi / ay pakatiyakín

Na diwa ng Katipunan / ay dadaloy pa rin.

350.

Nene, Boyet, / bandilang nasa kamay

Ay buong kagalakan / ninyong iwagayway.

Tunay na ikarangál, / at ipagmalakí n’yo—

Daloy-buhay ng Taga-ilog, / kasaysayang Pilipino!

 

 

—Ding Reyes

1997