1.

Tangan ng inyong / maliliit na kamay,

Munting mga bandila’y / iwinawagayway,

Sa panahong marami / tayong nagpupugay

Sa dakilang mga bayaning / inialay ay buhay.

2.

Nakatutuwang masdan / kayong mga bata

Na kaisa na namin / sa ganitong paghanga.

Ngunit ganap ba / ang inyong pagkaunawa

Sa kabayanihan / nitong lahing dakila?

3.

Nene at Boyet, / mahalagang makita

Ang kaaya-aya / kahit mahabang istorya,

Kung ang batid lamang / ay mga eksena,

Kadakilaan ng bansa, / ay di natin kilala.

4.

Paglingon na may pagtitig / ay kinakailangan,

Sa mga kabanatang / lipás na at nagdaán,

At makita ang landás / na pinagdaluyan

Ng agos ng buhay, / mulang pinanggalingan.

5.

Kung ating makita / nang may sapat na linaw,

Kung ating pagkaunawa / ay di nga mababaw,

Pansin sa detalye / ay di makakasapaw,

At tunay na liwanag / sa ati’y tatanglaw.

6.

Ang tubig ng ilog / na malinaw at malalim

Gayunding kamalayan / ang sinasalamin—

Ang daloy ng buhay / at pag-uugnayan

Ng mga pamayanam / ng buong Kapuluan.

7.

Ang bawat munting agos / ng batis na tahimik,

Ay dugtong sa mga alon / ng buong daigdig.

Ang tubig ng bawat ilog / na sumasanib sa dagat

Ay maaaring matikman / at makilalang sapát.

8.

Kasaysayan ng dakilang / bansang Pilipino

Ay daloy ng marami / at sari-saring kuwento,

Maraming mga bukal, / mga batis, mga sapà,

Nagsasanib sa mga ilog, / hiwalay man sa simulâ.

9.

Katangian ng tubig / na sa dagat ay sumasama,

Makikilalang ganap / kung landas niya ay makita.

Ang linaw, ang lalim, / ang bilis ng pag-agos,

Pinagmulán ay lingunín, / nang maunawaang lubos.

10.

May mga nagsasabi / kung magkaminsan,

Matapos bumanggit / ng ilang kapintasan,

Na sukat nating / ikahiyâ, ipagdamdam,

Ang Pilipino raw / ay "talagang ganyan!"

11.

Buntong-hininga / kung susuriin naman,

Ang batayan pala’y / maikling panahon lang;

Kung bakit ba kasi, / paglingon sa nakaraan,

Natatanaw lamang, / pagtuklas daw ng dayuhan.

12.

Kalahating libong taon / ang lumilipas pa lamang

Magmulang mapadpad / ang palalong dayuhan;

Samantalang libulibong / mga taón naman

Ang ating mga ninuno’y / ibang-iba ang katangian.

13.

Tunay ngang dapat / na paalalahanan

Ang mga nagsasabing / tayo’y "sadyang ganyan!"

At pag-aralang mabuti / ang ating kasaysayan—

Malinaw na ang marami’y / nagkaganyan lamang!

14.

Isang balik-aral / ay gawaing makabubuti,

Alamin ang katangian / nitong lahing bayani

Maraming mga aral, / inspirasyon ang maaani

Kung ang ating gagamiti’y / pananaw nating sarili.

15.

Sa paglingon natin / sa kasaysayang nakalipas,

Hindi sasabihing / "natuklasan ang Pilipinas";

Kung sa sariling tanaw / ang pagtatalastas,

Sa palalong Europeo’y / tayo ang nakatuklas!

16.

Alin pa nga bang lahi / dito sa pinangalanang

"Malayong Silangan" / ang unang nakaalam

Na mayroon palang / puting mga dayuhang

Ang hanap ay dambóng, / hindi kalakalan?

17.

Malinaw na pananaw / ng mga dayuhan

Ang nananaig kung / sa ‘ting paglalarawan,

Sabihin nating tayo’y / nasa "Malayong Silangan."

Di tayo ang malayo, / kundi ang dayuhan!

18.

Kuwintas ng mga perlas / ang ating kapuluan

Sa pagitan ng walang / kasinlaking kalupaan

At ng pinakamalapad / na karagatang

Sa buong daigdig / ay matatagpuan.

19.

Pitong libong pulo / itong ating tahanan,

Matagal naging sagana / sa likas na kayamanan,

Mabundok, magubat, / maraming katubigan,

Labis-labis na bumuhay / sa ninirahan.

20.

Bathalang Maykapal, / tayo’y biniyayaan,

Maraming mga hayop, / kasaganahan sa halaman,

Kung kaya’t sa pagkai’y / walang kasalatan

At di nakilala / anumang kagutuman.

21.

Nagtamasa tayo / ng lupaing mataba,

Sa putik ng bulkan / pa nga nangagmula.

Sari-saring puno, / ating inaruga,

Hitik sa mga bunga, / walang pagkabalisa.

22.

Nakapaligid sa atin / gubat at kaparangan,

Sinisikatan ng araw, dinidilig ng ulan;

Samu’t saring hayop, / mga ibon at isda,

Naglipana sa mga lawa, / mga ilog at sapà.

23.

Sa piling ng tubig, / piniling manirahan

Ng mga pamayanan / sa buong Kapuluan,

Taga-iba’t ibang / pulo ay nag-ugnayan,

Tumawid sa mga dagat / sa pagi-pagitan.

24.

Ang ugnayan ng baybay / sa mga kaparangan

Ay dumaloy sa agos / ng mga kailugan;

Sa ilog naglandas / ang mga paglalakbay

Sa ilog nagmula / ang maraming ikinabuhay.

25.

Tayong taga-ilog / sa tagal ng panahon

Sa loob ng marami, / libu-libong taón,

Kung sa iba nga / noo’y ipagtanong,

Galang at paghanga / ang masasalubong.

26.

Mahuhusay nga tayo / at ubod ng sipag,

Kahit kabunduka’y / itinuring na patag

Inukit nating tunay, / ginawang hagdan-hagdan,

Sa matarik ay lumilok / ng mga palayan!

27.

Habang hiwa-hiwalay / pa ang mga kaluskos

Tungong pagsasanib / sa iisang kilos,

Ang mga Taga-ilog, / mahigpit na binuklod,

Bago makarating / sa dagat ang agos.

28.

Ganitong pagsasanib / sa sari-saring paggawâ,

Tulung-tulong humarap / sa pasanin ng kapwà,

Malinaw itong ugali / ng kadakilaan—

Taga-ilog ay bayani, / tayo’y nagbayanihan!

29.

Katagang bayani / ay lumitaw sa ‘ting wikà

Hindi lang pangngalan, / kundi isang pandiwà.

Kahuluga’y maglingkod / sa ‘ting pamayanan,

Nang di bayad ang hangád / kundi ang tulungán.

 

 

30.

Sa pagsasanib-sanib / natin ng lakás,

Bawa’t isa’y nag-aambag, / at walang bumabawas,

Napaibayo pa nga / ang buong kakayahán,

Sa kabuhayan man, / at maging sa tanggulan!

31.

Ganda ng kalikasan / ay ating sinaliwan

Ng ugaling mainam / ng nananahanan.

Buhay nati’y awit / ng pagmamahalan,

Paglikha, karangalan, / at pagbibigayan.

32.

Karangalan nati’y / yaman ang katugmâ,

Bawat pangungusap / ay tunay na sumpâ;

Ating nilait pa, / tunay na kahiya-hiyâ

Anumang panlalamang, /pang-uumit sa kapwà.

33.

Tayo’y matulungin, / mapagbigay, mapagtiwalà,

Matiisin sa hirap, / sa bukas, may pag-asa,

Madaling magpatawad / sa mga nagkakasalà,

Para sa kaisahan / ay handang magparayà.

34.

Tayo ay malalimang / gumagalang sa gulang,

Noog katagang iyo’y / di nangangahulugáng

Panlalamang sa kapwa, / kundi naipong kaalamáng,

Alay sa kapakanan / ng buong pamayanan.

35.

May mga nag-akalang / tayo ay mahina,

Di nababatid na / ang dahilan palâ,

Kahit di-binyagan, / ano ngang himala!

Hininga ay pagsambá, / kaytayog ng diwa!

36.

Ang mga bahagi, / ang mga bagay-bagay

Sa araw-araw, / at buong galaw ng buhay—

Kabuhayan, dasal, / sining at pagdamay,

Ay di tinatanaw / nang may paghihiwaláy.

37.

Sa daloy ng buhay, / nakalikaw ang sining—

Paggalaw, paghinga, / pagtulog, paggising,

Umawit, sumulat, / kumatha’t sumayáw,

Kailanma’y di palabas; / ang diwa’y umaapaw.

38.

Sa iba’t ibang pook, / sari-sari ang sining,

Kani-kanyang buhay / ang sinasalamin.

Batay sa kalikasan, / karanasan ng sariling

Mga pamayanang / lumikha at nag-angkin.

39.

Kahima’t iba-iba / tayo’y nabuklod ngâ

Ng pakikipamuhay / at galang sa isa’t isá.

Hindi minahalaga / ang kulay ng balát

Sa katauha’y tunay / pantay nga tayong lahát.

40.

Yaong mga taong / nakatira sa bundok

Maitim ang balát / at kulót ang buhok,

Yaong mga Igorot / at iba pang lumad

Ay may karangalan / sa tindig at lakad.

41.

Di tulad ng kalagayan / nilang lahat ngayon—

Hinhamak, inaapi, / at idinedekorasyon.

Itinataboy sila mula / sa mga lupang ninuno,

At ang diwa nila’y / patuloy na sinusugpo.

42.

Sa libu-libong taóng / malaya ang Taga-ilog,

Saating kapuluang / wala pang nananakop,

Ang kai-kaibhan / di naging dahilan

Upang sila’y magtagis / o maglaban-laban.

43.

Ganap ang taimtim / na pagpapahalaga

Na bawat salinlahi ay makakilala.

Makaunawa, at / matiyagang magpasa

Sa daloy ng kasaysayan / nilang sama-sama.

44.

Mga kaganapan, / ay ating isinatinig

Binigkas paulit-ulit / may angkop na himig.

Lumikha ng awit / at tulang pampabatid.

Tiwala’t paggalang / sa sarili ang hatid.

45.

Sari-sariling awit / at tula ang nililok

Ng mga Taga-ilog / sa mga pulo’t pook.

Halimbawa’y kay Lam-ang / ng mga Ilokano

Hud-hud ng Ifugao, / Ibalon ng Bikolano.

46.

Mayroon ding alamat / at kuwwentong bayan,

Urduja, at haring / bihag daw sa Pamitinan,

At may maiikling / dagli t tugmaan,

Salawikain, dalit, / sari-saring kasabihan.

 

 

47.

Sa maraming bahagi / ng buhay ay hinalaw

Ng mga Taga-ilog / kanilang mga sayaw,

Singkil ay sa kasal, / at pandango sa ilaw,

Ay paghatid ng liwanag / pagkalubog ng araw.

48.

May sayaw na pasalamat / ng mga biniyayaan,

May sayaw muna bago / sumulong sa digmaan

Iba pa ang sayaw / matapos magtagumpay,

Mayroon ding pamamaalam / sa mga namatay.

49.

Maging mga dinuho’y / hitik sa kahulugan,

Hindi pampuno lang / ng ispasyong walang laman,

Hindi rin nagsisilbing / palamuti lamang,

Bawat gamit, may layunin / na binabagayan.

50.

Tunay ngang sining / nila’y napakayaman,

Hindi madaling / maunawaan ng dayuhan;

Masinsin pa man nila / itong pag-aralan,

Wala rin, kung hindi / kikilalanin ang lipunan.

51.

Kahit mga bibíg / ang pangunahing nagpasa

Ng kwento, kasunduan, / kasaysayan nila,

Mga ninuno nati’y / sumulat at nagbasa

Sa kawayan, sa tansô, / ng sariling ‘alibata.’

52.

At ang mga wikang / taál sa ninunong dila ,

Ay ganap sa yaman, / sa ayos, sa ganda,

Maipagmamalaki natin / sa may ibang wika,

Kahit di man humiram / ng salitang banyagà.

53.

Boyet at Nene, / tayo noo’y masaya,

Damá sa araw / ang pagkakaisa,

Bagamat iisang bandila / noo’y wala pa,

Buklod sa kalooban / nati’y buháy na

54.

Ang hiwa-hiwalay pang / mga pamayanan

May mga kaluluwang / nagmamahalan,

At ang panlipunan / nating pag-uugnayan

Ay dumadaloy sa ilog, / iba pang katubigan.

55.

Kaya’t tulad ng / dapat ngang maasahan

Kahit sa iba-ibang wika / ang mga pangalan

Ng mga lalawigan / at pamayanan,

Karamiha’y mga ilog / ang pinaghanguan.

56.

Tagalog, Tausug, / Ibanag, taga-Agusan,

Sugbuhanon at Subanen, / Ilokano, Kapampangan,

Na karamihan ng bayan / ay nasa kailugan,

Mga pangalan nila’y / magkakasingkahulugan!

57.

Ang pamayana’y mag-anak, / isang kapatiran.

Mga bumubuo nito, / kung magturingán,

Wari’y nangagmula / sa iisang sinapupunan—

Ng ninunong magulang, / ng Inang Kalikasan.

58.

Katunayan, ang hibla / ng pakikipag-ugnay

Ay nakadugtong / sa naunang nangamatay

Mga ninuno’t mga apo / sa diwa’y kapit-kamay,

Mga kaapu-apuha, / atin nang hinihintay.

59.

Tahanan ng lahi / atin noong pinagyayaman;

Kaloob ng Maykapal, / pamana ng magulang,

Bumubuhay sa lahing / noon at kasalukuyan,

Nang mga darating pa’y / mayroong maaasahan.

60.

Bathala ang pagkilala / sa kanilang sinasamba,

Katagang sa kahulugan / ay malalim at masagana;

Kinilalang mahigpit / ang ugnayan sa Kanya

Lahat ng kaluluwa / naman kasi ay iisa!

61.

Katunayan ay nakayakap / ang ganitong ugnayan

Sa lahat ng kapatid, / at iba pang nilalang.

At ang pagturing sa / mahal na Kalikasan

Salamin ng Maykapal / at Kanyang luklukan.

62.

Wala mang matataas / na salitang paliwanag,

Kabilang-buhay ay / pinaniwalaan nang matatag.

Katibayan nito’y / hinding-hindi matitinag

Kahit ang Bangâng / Manunggul pa ay mabasag!

63.

Dito’y nakaugat / marahil kung bakit

Minamabigat natin / ang pagbibigay-pasakit

Sa sinumang kaluluwa; / matimbáng itong higít

Sa pasakit sa katawan, / kahit ito’y mamilipit.

64.

Mga ninuno natin / ay kilala sa kahusayan,

Kasipagan at katapatan / lalo na sa kalakalán.

Nagtiwala sa kanila / ang kabilihang dayuhan;

Walang lamangan / o dayaan sa kwentahan.

65.

Katunayan, mga kalakal / ay iniiwan lamang,

Nang walang tumatanggap, / sa dalampasigan;

Pagbalik ng maniningil, / ating naging palakad,

Laging sapat, o labis, / ang ating ibinabayad!

66.

Sa lahi natin / ang usapan ay sumpaan

At puri ay matimbang / sa ibang kayamanan.

Ang sa isa’t isa / at sa sariling paggalang,

Matingkad na karangalan / ang siyang batayán.

67.

Di pa man nagaganap / yaong pagbubuklód

Ng mga pamayanan / sa Kapuluang Taga-ilog,

Diwang mapagkaisa, / tunay ngang umabot

Sa pagkakapatiran / at kalaliman ng loób.

68.

Daloy ng iisang dugo / ang siyang batayán

Ng likas na ugnayan / ng pagkakapatiran.

Ang mga taga-ilog / ay nag-Sanduguán;

Batay sa pasya, / matimbang sa kapatiran.

69.

Ganoong tunay / na katangia’y mainam

Kaysa naman huwad / na pagsasamahan

Bago makamit / ang tunay na kahinugan

At isang pagsasanib / ay ipilit na lamang!

70.

Nangyari ang ganito, / di nga lamang agád

Nang may kakaibang dayo / dito’y napadpád;

Di naglalayong / kalakala’y maitatág,

Kundi ang patakarang / pananakop ay ipatupád.

71.

Bago nga dumating / at matuklasan natin

Mga dayuhang puti, / matatangos at balbasin,

Naparito muna’y mga / kapatid nating Muslím

Na relihiyong Islam / ang dasal at pangilin.

72.

Sarili palang lupain / ng dayuhang putî,

Mga Moro’y matagal / na nakapagharì,

At nasa puso ng una / ang may takot na kublí

Gayudin ang nasang / makapaghigantí.

73.

Doon sa dakong timog / ng kapuluan nanirahan

Yaong mga Muslim / sa sagana’t kapayapaan

May kaunlaran na / ang kanilang kakayahan

Sa maunlad na kabuhayan, / gayundin sa digmaan.

74.

Mga vintang makukulay / at ubod ng gandá,

Sa mga dagat sa timog / ay rumaragasá,

Mayroon ding kumpít / sa sa bilis ay kilala,

At ang mga Badjao, / sa dagat na tumirá.

75.

Tulad ng mga lumad / at iba pang Taga-ilog,

Mga Muslim ay taimtim / sa diwang matayog

Kanilang relihiyon, / isinabuhay at dinibdíb

Matapos yakapin / nang walang namimilit.

76.

Iyon ang naging / malaking kaibhán

Ng ninunong Muslim / sa puting dayuhan

Ang huli, sa pananakop / ang gamit na paraán

Ay Espada at Krus / na ginawang tambalan.

77.

Maraming libong taon / na namuhay nang payapà

Ang ating mga ninuno / bilang Lahing Dakilà

Kalahating milenyo / pa lang ang nagdaraán

Nang tayo’t puting dayuhan / ay magkatuklasán.

78.

Kapagdaka’y kanilang/ nasakop at napagharian

Maraming pamayanan / nitong kapuluán,

Saka pa lamang nagbago / ang angking kaasalán—

Naging asal-alipin / dahil sa kaalipinan.

79.

Dahil sa ganitong / nabuong katangian

Tayo ngayon / ay pinatutungkulan;

Wika’y "Tayong Pilipino / ay talagang ganyán!"

Dapat ngang ilinaw, / "Nagkaganyan lang!"

80.

Maikling panahon, / kung susukatin,

Mulang magsimula / ang pang-aalipin

Kung sa naunang panahon / ito’y tutuusin

Kaytagal nang litáw, / kadakilaan natin.

81.

Bakit nangyaring / ang nasok lang sa alaala

Tuwing nililingon / kasaysayang lipás na,

Ang pangyayaring / inaakalang unang-una,

Pagtuklas daw sa atin / ng mga banyagà?

82.

Likas ba sa ating lahì / pagiging malilimutín

O labis lang magpahalaga / sa mga nang-alipin

At libu-libong taon / kung ating tukuyin

Ay panahon lamang / bago sila dumatíng?

83.

Sa katunayan naman, / hindi natin masisisi,

Kung iisiping mabuti, / ang ating sari-sarili,

Mahabang kasaysayan / nitong Dakilang Lahì

Ay binura ng mga among / magkasunod na nagharì.

84.

Nang una’y dumating, / sinasabing nakatuklás,

Sila’y nanghimok, / nanindak ng dahás,

Ginapi naman ito / ng katutubong lakás

Higit apat na dekadang / pananakop ay napaatrás!

85.

Saan ang unang misa? / Di gaanong mahalagá.

Gayundin ang iba pang / mga detalye, mga petsa,

Ang tunay nating / karapatdapat isinasaulo—

Tapang nina Lapulapu, / bunga’y kalahating siglo.

86.

Nagbalik, nagtagumpay / ang palalong dayuhan

At ang pang-aalipin / kanilang nasimulán,

Noon nila ginamit / Espada’t Krus na tambalan,

Ang hindi mapaluhod, / pinahirapan, pinasláng.

87.

Kanilang pininsala, / nakasulat na kasaysayan;

Mapanganib daw iyon, / di nila maunawaan.

Mahahalang sulatin / sa pamahalaa’t panitikán

Sinira, sinilabán, / likha raw ng Kadiliman!

88.

Pininsala din maging / ang pabigkas na daluyan,

Simula lamang iyon / ng pagbura ng kasaysayan.

Kadakilaan ng lahi, / unti-unting nakalimutan;

Panlalait ng Europeo, / ay tumalab dahan-dahan.

89.

Bininyagan ang mga tao / pati ang kapuluán

Na kanilang kinamkam / bilang ari-arian;

At ang naisip ipangalan / ay katagang Pilipinas,

Ari-arian ni Felipe / ang haring talipandás!

90.

Ngunit ang mga tao, / ayaw tawaging Pilipino;

Para bang si Haring Felipe / pa ang maiinsulto!

At batay sa inakalang / lugar natin sa mundó,

Ating mga ninuno’y / sinawag nilang "Indio."

91.

Ang unang binansagan / bilang "Pilipino"

Ay mga Espanyoles / na isinilang dito.

Mga lahi ay naghalo / nagkaroon ng mestiso

Dahil sa tangos ng ilong / ay di na rin "Indio."

92.

Tumagal nang tumagal, / paglipas ng ilang siglo,

Inasam ng mga "Indio" / na tawaging Pilipino,

Kahit ang kahuluga’y / kay Felipeng pag-aarì,

Pangala’y minahal na rin, / inangkin bilang sarili.

93.

At ganap na natabunan, / malalim na katotohanan

Sa pagkakatulad at ugnayan / ng mga pamayanan,

Maganda sanang ipangalan / sa atin at kapuluán

Ang buháy nating dugtungan / sa daloy ng kailugán.

94.

Ang mga Taga-ilog / ay likas namang banál,

Madasalin at taimtim / sa mga bagay na spiritwál,

Ito’y sinamantala / sa relihiyong dala-dalá

Ng mga dayuhan / nang makapaghari silá.

95.

Ang dating mga lakas / ng mga datung mabikas

Sa mga pamayanan / ay ganap na nagwakás.

Paghahari’y inangkin / ng prayleng may buladas

Ukol sa tunggalian / ng Diyos at Satanás!

96.

Siya raw na alagad / ng Simbahang Romano

Ay luklok ng Maykapal / sa hawak niyang pwesto;

Palibhasa’y nag-iisa / siyang Kastila sa distrito,

Pasya niya’y tinangkilik / ng Simbahan at Estado.

97.

Kaya’t mga taga-ilog / na ’ting mga ninunò,

Pinaluhod sa kanyang setro, / inalipin sa ‘polo’

Upang buhati’t buuin / mga bató at mga troso,

Sa pagtatayo ng maraming / simbahan at kumbento.

98.

Matinding trabaho’y / pilitán at walang bayad

Ipinataw sa ‘Indio’ / bilang tungkuling panlahát,

Ito raw ay isang uri / ng singíl na buwis;

Ikukulong, ipapatapon / sa malayo ang tatalilis.

99.

Hinayaan din namang / magbayad na lamang

Ang mga nagnanais / na ‘polo’ ay maiwasan;

Bayad nga lamang / ay kailangang sapát

Kung sino’ng tatanggap, / siya rin ang susukat

100.

Ang siningil na bayad, / naging madalás,

Sa anyo ng palay / na lamang kinaltás.

Sapagkat magsasaka / ay palagiang dinadayà,

Silang nagpapalamon, / mahapdi ang sikmurà.

101.

Sari-saring pagdiriwang / ng ating mga ninunò

Ay binago’t inangkin / ng mga kura-paroko,

Birheng Maria’y itinanghal, / pailalim na isinanib

Sa katutubong alamat / tulad ng Mutya ng Pasig.

102.

At ang mga pistahan / ng mga ninuno natin

Ay hinatak na gawing / mga pistang pangilin.

Ngunit sa katunayan, / mayro’n silang layunin

Na hawakan ang madla, / at sa serbisyo’y singilín.

103.

Anupa’t naging mabunga / ang ganito sa bulsá

Ng mga makapangyarihang / nakasuót ng sutana.

Pag ang prayle’y kararating, / siya’y payat at maputlâ,

Dahil nga masibà, / pagtagal, "Prayleng Tabâ"!

104.

Mga prayle’y "laging tama" / sa ganoong palakad,

Bawat’ isa’y pinipilit / sa kanila’y maging tapát.

Ang sinumang tumututol / sa ganito’t magbubulalas,

Itinuturing na nilang / mga kampon ni Satanás.

105.

Matagal na panahong / Taga-ilog ay pinigilan

Na umangát bahagya man / ang katayuan sa lipunan.

Kaya nang maganap / na ang ‘Indio’ ay maghangád

Na sila’y maging pari, / ang sagot ay "Di dapat!"

106.

Anang isang prayleng / may ilong na matangos,

Pagpapari ng ‘Indio’ / ay pagtakas sa hikahós.

Bunga lang daw ng inggit / sa mga pribilehiyo

Na laging tinatamasa / ng mga paring Europeo:

107.

Tumatanggap ng alay, / at pinagsisilbihan,

Sa mahahalagang okasyon, / laging inaanyayahan;

Hinahagkan sa kamay, / at laging binubusóg,

Sukli raw sa sakripisyong / pumarito’t maglingkód.

108.

Di raw tulad ng ‘indiong’ / dati nang nakaluhód,

Wala raw nababatid / at bagay lang sa pagyukód.

At ito raw Kapuluan / ng mga Taga-ilog

Sa mga nanakop / ay walang maihandóg!

109.

Ngunit dumaming mabilis / ang mga parokya

At kapos sa mga paring / gagawing mga kura

Kaya’t mga mestiso, / pati na ang ilang ‘Indio,’

Ay tinanggap bilang pari / matapos magseminaryo.

110.

Bagama’t nagkaroon nga / ng mga pari mula rito,

Minaliit pa rin sila / ng mga paring Europeo.

Mahalagang mga parokya, / ay lahatang inangkín

Ng iba’t ibang orden / na ‘relihiyoso’ kung tawagin.

111.

Samantala’y mga sentro / lamang ng mga pueblo

Ang tunay na nahawakan / ng simbaha’t gobyerno.

Kalooban ng karamihan / ng mga Taga-ilog

Sa kanilang mga kamay / ay di lubos na nahulog.

112.

Malalawak na lupain, / basta na lang kinamkám

Nang wala ni pasintabi / sa mga naninirahan.

Pagkatapos, inihandog / ng hari ng Espanya

Sa mga taong kabalát / na malakás sa kanyá.

113.

‘Encomienda’ ang tawag / sa ganong lupaín,

Sa ani ng magsasaka’y / ginawang kaltasín:

Kaban-kabang palay, / mga hayop at gulay,

Sa sari-saring batás, / sapilitang inagaw.

114.

Pati kaugalian / ng mga Taongbayan,

Basta-basta na lamang / silang pinagbawalan.

Nilait at binintangang / sa gobyerno’y lumalaban

O sa kataas-taasang prayle / ay lumalapastangan.

115.

Sa nagkasala’t binintangan, / parusa’y malupít,

Kung sangkot ang prayle, / ito’y sukdol ng bagsík,

May pinapatay o kaya’y / nilalatigo, ‘kinukulóng,

Sa malalayong pook, marami ang ipinapatapon.

116.

Sa paghahari ng Espanya, / sa tagal ng panahon,

Magiting nating mga ninuno’y / may sari-saring tugón.

Di sila nagpaakop — / may lumaba’t namundók,

Mayro’n namang nagkunwari / at hindi naarók.

117.

Maraming pag-aalsa / ang naganap sa kapuluan,

Ang mga magbubukid / ay magiting na lumaban.

Iba’t iba ang namuno / at titis na nagpaliyáb

Ngunit lahat ay nabatay / sa sikmurang humihiláb.

118.

Ang kagutumang ito / ng mga magsasaká

Ay sa gitna ng kalagayang / may aning sagana.

Mga Taga-ilog / na may talino’t dangál,

Ninanakawan, inaalipin / ng dayuhang hangál.

119.

May kadalasan din naman / na namatay ang taniman,

Nang hakutin ng ‘polo’ / ang mga maglilinang.

O sa pag-iwas sa parusa / ay kanilang iniwanan,

Mga kaanak at lupa / na pinag-ugatán.

120.

Silang mga nahugot / ang ugat sa tinubuan,

Ang laging kapiling / ay matinding kalungkutan.

Magkaminsan pa’y humahabol ang balita

Na sa isang minamahal / ay may nangyaring masamâ!

121.

Sari-saring sakit, / walang lunas at papalubhâ,

Lumaganap sa kabayanan, epidemyang malalâ.

Panggagamot ng babaylan / na dating naaasahan,

Ipinag-utos ng mga prayle / dapat daw na iwasan.

122.

Ipinagbawal ang mga lunas / na sa kanila’y epektibo,

Ipinalit ang pagluhód / sa rebulto ng mga santo.

Nobena’t rosaryo, / at ang "agua bendita,"

Bawat wisik nito / ay may singil na kwalta.

123.

At kung pumapanaw / ang maysakit sa paglubhà,

Tatlong klase ng burol, / tatlong lakí ng kubra,

Sa katangiang taglay noon / ng Simbahan dito,

Ang bumangga sa pari / ay bawal sa sementeryo.

124.

Sa kaluluwang banal / ng ganitong yumao,

Malupit na ipinataw / ang pang-iinsulto,

Malayo sa tunay / na ugaling Taga-ilog,

Na sa mga yumao’y / nagtutuloy ang pag-irog.

125.

Dumami ang biktimang / ganito nangamatáy,

At gayundin yaong / sa bundok na namuhay.

Ang mga Taga-ilog / na may dangal at baít,

Naging mga bihag, / mga takas at yagít.

126.

Ang dating kapanatagan / ng mga pamayanan

Ay nangyaring halinhan / ng matinding agam-agam,

Ng mga pagtatangisan / at pagtatagu-tagò.

Sa kawalang-katarungan / ay dumanak ang dugô.

127.

Sa buong kapuluan, / pag-aalsa’y magsumikláb

Sa pamumuno nina / Dagohoy at Kudarát,

Maniago at Sumuroy, / Palaris at mga Siláng,

Tamblot at Salamat, / Malong at Bangkáw.

128.

Namuno si Dagohoy / sa Bohol sa Kabisayaan,

Walumpu’t limang taong / mayroong kalayaan,

Matapos magapi roon / paghahari ng dayuhan

Na patuloy na nanaig / sa kalakhan ng kapuluan.

129.

Pag-aalsang Ilokanong / may kasamang Tingguian,

Isang mag-asawa / sa pamumuno’y nagdugtungan,

Ang una ay si Diego / at isa pa’y Gabriela Silang

Na sagisag at huwaran / ng babaeng matatapang!

130.

Sang banal na "Indio" / sa pagpapari’y tinanggihán

At nagtatag na lamang / ng isang kapatiran

Cofradiang binuo niya / ay malawak at tunay,

Hindi pangkatin lamang / ng may-kaya sa buhay.

131.

Dahil tapat sa Simbahan, / pinagsumikapan ni Pulê

Na ipataláng maayos / ang Kapatirang San José,

Ang kura paroko nga mismo, / sa kanila’y nagmimisa,

Binabayaran naman ng / ambag-ambag na halagá.

132.

Muli nilang binuhay / diwa ng pagkakapatiran,

Na pinadaloy sa ugnayan / ng malaong nagdaán.

Diwa ng mga ninuno, / muling umagos sa buhay—

Nadama nilang lahat, / pagmamahalang tunay.

133.

Kaya’t kahit maralita, / kasapian ng Cofradia,

Kusa ang pag-aambag / sa napalaking halagá,

Higit pa sa ibinubutaw / sa "inang simbahan"

Ng puro naman banyaga / at mga mayayaman.

134,

Maayos na kalagayan / sa ganitong kagandahan

Ay pilit na winasak / ng may-kapangyarihan.

Sila’y may katanungang /walang sagot na katapát—

Bakit puro maralita, / at bakit lumalawak?

135.

Sa matinding hinala / lubos na ibinatay

Ang sa Cofradia’y / madugong pagsalakay,

Daan-daang buhay / ang sabayang inutás

Nang lusubin at magtanggol / ang bayang Tayabas.

136.

Ang katawan ni Pule, / ay pinaghati-hatì,

Bumaha ang dugô / ng sa Cofradia’y kasapì,

Karumal-dumal din, / at malagim ang parusa,

Sa pinuno’t mga kaanib / ng iba pang pag-aalsá.

137.

Ganap na nga sanang / nagapi at napalayas

Ang mga Espanyol / sa tinatawag na Pilipinas,

Kung nagawa lang sana / ng mga nangag-alsá

Ang magsanib-lakas, / magbuklod, magkaisá.

138.

Ngunit sa panahon / ng mga pag-aalsang iyón,

Nagawa na ang pinsala / ng paghaharing Espanyól.

Sa malusog na ugnayan / ng mga pamayanan,

"Hati-hatiin at Pagharian!" / ang imbing patakaran!

139.

Kahit maharlika, / kung matagal na maalipin,

Ay masisira ang asal / at karangalang angkín;

At may bagong mga ugali / na dito’y lumaganap—

Pagtataksil sa kapatid, / panlalamang. pagpapanggáp.

140.

Ay! Anong layo nito / sa asal ng Taga-ilog

Nangsa paghaharing dayhuhan / ay di pa nahuhubóg!

Pagtungo sa pagkabansa, / sa likas na pagkahinóg

Sayang at inabutan / at napigil ng pananakop!

141.

Sa ganitong kalagayan, / yaong lahing Taga-ilog

Ay napaglaban-laban, / sa panghahati’y nahulog,

Ito ang ibinunga / ng patakarang kolonyál—

Sa sariling kapatid / si Cain ay may punyál.

142.

Ang puting mga dayuhan / sa rangyâ ay sagana,

Maraming kayumanggi / ang nakaisip na manggaya.

Ang dating ugaling / magsikap at magsipág,

Nilahian ng dayuhang / pag-uugaling tamád.

143.

Nang bumaba ang asal / ng mga tagarito,

Sa isa’t isa’y hindi na / makapagbigay ng respeto.

Sa mapag-ugnay na mga agos, / mga ilog ay patuloy,

Ngunit kawing ng pagkakaisa’y / nabarhan sa pagdaloy.

144.

Mabilis na lumipas / ang daan-daang taón

Naging lalong mahirap / ang pagtugon sa hamon:

Taga-ilog ay ibalik / sa landas ng pagkakaisa,

Tungong pagkahinóg / nilang isang bansâ.

145.

Pagkakaisa’y matinding / napipinsala na

Nang maganap at mabigô / ang mga pag-aalsá,

Kaya’t walang dahilang / pagbuntunan ng sisi

Mga namuno’t nagsulong— / sila’y mga bayanì!

146.

Ngunit ngayo’y mahalaga / na ating maunawaan

Na paglaban sa Kastila / ay di ang lantad lamang.

Sa maraming pook / mga "Lupang Tagalog,"

Ang nananahanan / ay hindi napahinuhod.

147.

Angking katalinuhan, / natutunang abilidád,

Ay ginamit sa dayuhan / sa paraang di-lantád;

Kaya’t habang inaakala / ng gobyerno’y sakop niya,

Ang mga lupaing ito’y / nananatili palang malaya.

148.

Kaaway ay dinayà / sa pamamagitan

Ng magaling na / pagkukunwari lamang

Na mga patakaran / ng dayuha’y tinutupád,

Kaipala’y mga ulat / ay pawang mga huwád.

149.

Mayroong mga asyendang / sa mga dokumento

Ay nagawa nilang / kumpleting-kumpleto.

Akala ng dayuhan, / kanyang nakamkam

Malaking parte ng ani, / pala’y katitíng lang!

150.

Maraming kaugalian / sa pananampalataya

Ang naipagpatuloy / nang hindi halatâ

Ihinalo lang pala / sa ritwales na abrobado,

Ineengganyo pa nga / ng mga kura-paroko.

151.

Mga rebulto ng santó / ay ating dinasalán,

Nang sa buhay ng mga ito’y / wala tayong alám.

Ginawa pala nating / sagisag lang ang mga iyon

Ng tunay nating iniisip, na sariling mga poon.

152.

Yaong mga lupang / akala lamang napagharian

Ng palalong dayuhan, / Europeong gahaman,

Yaong mga lupain / na tunay na nasakop

Ay nanatiling malaya, / di man lamang napasok.

153.

Samantala, sa mga gubat / ang mga katutubò

Na unang naitaboy / ng taga-patag nating ninunò,

Ay di rin ganáp na / napagharian ng dayuhan,

Sila rin ay nanatili / sa buháy na kalayaan.

154.

At sa pangalawang / pinakamalaking pulô,

Paghaharing Espanyol / ay di rin nakaupô.

Buwan ng Islam / at Kris ng pakikibaka

Ang ’tinapat ng Mindanaw, / sa Krus at Epada.

155.

Samantala naman, / sa loob ng Simbahan,

Patuloy na tumindi / yaong mga hidwaan

Sa pagitan ng mga / paring kayumanggi

At yaon namang mga paring / dayuhan at putî.

156.

Si Padre Pelaez, / at si Padre Burgos,

Ay mga paring Pilipino / na syang nagbuhos

Ng matinding sipag / at pagpupunyagî

Upang paring katutubo’y / maalis sa pagkaduhagì.

157.

Kilusang Pilipinisasyon / ay kanilang isinulong,

Nang kabalát na pari’y / di na lang maging katulong.

Iginiit ang sekularisasyon / sa parokya ng mga prayle,

Nang gumawa ng paraan, / isinagot ay garote.

158.

Itong si Padre Burgos / at dal’wa pang saserdote

Ang idiniing may-utos / ng pag-aalsa sa Cavite.

Sa Luneta iginawad / ang parusang kamatayan,

Sa kabila naman nito’y / lumakas pa ang kilusán!

159.

Pagkalat ng balita’y / mabilis, masilakbô,

Tunggalian ng puti / at kayuanggi’y natantô.

Kahit di pa nabubuo / ang iisang kabansaan,

Paninindiga’y nagliyáb— / Palayasin ang dayuhan!

160.

Alaala ng mga martir / na nakilalang Gom-Bur-Za,

Tumalab sa kamalayan / ng sumunod na dekada.

Nang ating mga ninuno’y / magkaroon ng kakayahan

Upang mga anak nila / ay mangibang-bayan.

161.

Ilampung kabataan / mulang mga lalawigan

Ay pinapag-aral / sa mga pamantasan

Na nasa Europa, / lalupa sa Espanya,

May pagkakataó’t misyón / na nakaharap sila.

162.

Inako nilang gawain / ay bigyang-patunay

Na ating lahi, / sa Espanyol ay kapantáy.

Kung pag-uusapa’y / kakayahan sa kaisipan,

Ganap ang kaalaman / sa maayos na kabihasnan.

163.

Sa kanilang ipinamalas / ay marami ang nagulat,

Pagtampok ng kakayahan / ay di naging mahirap,

Katunayan ay marami / ang humanga sa kanila,

Ngunit di rin nakamit / ang inasahang bunga.

164.

Pagsisikap nila / sa Europa’y nakilala,

Paglaon ay tinawag / na Kilusang Propaganda.

Matalas na manunulat, / maanghang na oradór,

May iba’t ibang galíng / pati na ang sa pintór.

165.

Tumampok noon, / mga pangalan nilá—

Rizal, Plaridel, / Lopez-Jaena’t mga Luna

Walang kapaguran / silang nagtaguyod,

Sa pag-aangat ng bayan / sila’y naglingkod.

166.

Mga talumpati / nila’y pinakinggan,

Mga pinta nila’y / enggrandeng prinemyuhan,

Kanilang mga artikulo / ay nasa pahayagan,

Ang La Solidaridad / na sarili’y kabilang.

167.

Mangyari pa nga, / may dalawang nobela

Na ibayong nagpaapoy / ng makabayang diwa,

Ang sumulat nito’y / si Rizal na laong-laan.

Handang maglingkod, / hanggang kamatayan.

168.

Pagkakapantay-pantay / ang mithiing ihinaráp

Ng Kilusang Propaganda / sa pamamahayag.

Papayag raw ang Piipino / na manatiling sakóp

Ng Epanya, basta't / wala nang pambubusabos.

169.

Inilantad ng Propaganda / ang mga pang-aabuso,

Ng mga prayleng malakas, / lalupa’t kura-paroko.

Kung wala raw mga repormang / dito’y susugpô,

Ay di na maiisawan / ang pagdanak ng dugô.

170.

Matinding nagtanggol / ng sarili ang mga prayle,

Na siyang pinunterya / ng matatalim na atake.

Kung wala raw sila rito, / kolonyal na gobyerno.

Bagsak agad, piho, / sa mga "indio filibustero."

171.

Lipunan ng Espanya / sa pamamahayag ay malaya,

Ngunit di naman ganap / na nagbigay ng halimbawa

Sa pagbibigay-daan / sa mga kahilingan

Na magreporma sa palakad /dito sa Kapuluán.

172.

Ang mga pahayag / ng Propaganda, gayunman,

Ay umabot, lumaganap, / sa mga kababayan

Kaya’t paglipas pa / ng maraming taon,

Paglaban ay inuwi, / at dito na itinuón.

173.

Kahit mapanganib, / si Rizal ay umuwî

Sa lupang tinubuan / upang dito magpunyagî

Nakita niyang kailangan / ang malawak na samahan

Na bibigkis sa ilustrado / sa buong kapuluán .

174.

Sa kanyang pananaw / mabilis na malilináng

Bukluran ng mga dati nang / nagkakaugayan.

Laluna sa mga bagay / na mauunawaan

Ng mga magkakakilala / sa pagkakakalakalan.

175.

Binuo niyang samahang / La Liga Filipina

Ay ginawa niyang lantad / at maka-reporma.

Sa kanyang pagtatantiya / ito ay hahayaan

Ng gobyernong kolonyal / na di naman lalabanan.

176.

Ito naman pala’y / malaking kamalian,

Sumalakay agad / ang may-kapangyarihan

Mga pinuno ng samahan / ay binihag, ikinulong,

At nagtayong Rizal, / sa Dapita'y itinapon.

177.

Matagal na panahong / si Rizal ang tampok

Na pinuno ng kilusan / at ito ay rumurok

Sa pagtatatag ng Liga / na kaagad napugutan,

May bagong mga pinunong / sumaló sa naiwan.

178.

Ang nabanggit na Liga’y / may kasaping tinanggáp

Na may ugat sa hanay / ng mga mahihirap

Andres Bonifacio / ang kanyang pangalan,

Nang Liga’y mapugutan, / nagtayo ng Katipunan.

Tuloy po sa Ikalawang Hati (Mga Saknong Blg. 179-350

—Ding Reyes

1997