PAPANO ka pang maririnig ni Kuya ngayon? Palibhasa, kung kailan pa namatay si Kuya, ngayon mo pa siya gustong kausapin? Hindi ka na niya maririnig! Wala na si Kuya Arnel!! Patay na siya, Ate!! Iniwan na niya tayo! Wala na siya!!!"

Hagulhol ang agad na sumunod sa pangungusap na iyon ni Agnes sa nakatatandang hipag na nasa tabi ng bagung-bagong nitso ng panganay niyang kapatid.

Hindi sinagot ni Elvie ang may-panunumbat na pananalita ni Agnes, sapagkat may sarili siyang kausap sa halos pabulong niyang pananalita habang nakaluhod sa paanan ng nitso, na kani-kanina lamang ay ligíd ng napakaraming nakipaglibing.

Hindi sinagot ni Elvie ang may-panunumbat na pananalita ni Agnes, sapagkat may sarili siyang kausap sa halos pabulong niyang pananalita habang nakaluhod sa paanan ng nitso, na kani-kanina lamang ay ligíd ng napakaraming nakipaglibing.

May nakakahiya pang naganap sa unang pagtatagpong iyon. Itinatanong kasi ni Agnes kay Berto sa wikang magkahalong Filipino at Palawan-on kung bakit nag-aaksaya ng panahon at pera itong madre na pag-aralan ang mga kulturang "pagano" ng ating mga ninuno.

Naibiro pa nga niya sa wikang Pilipino na baka may toyo ito kaya’t interesado sa isang kweba raw na malapit sa bayan ng Quezon. Kampante kasi siyang di ito maiintindihan ng kaharap nilang madre dahil Amerikana nga.

Laking gulat niya nang sumagot ang banyaga ng "Inaaralan ko tow para sa schoolwork kow!" Marunong na pala ito ng konting Filipino dahil may ilang taon na rin pala sa Pilipinas. Buti na lang, di siya pikon! Pero sa pangyayaring iyon ay medyo na-relax si Agnes."Pwede ko rin naman palang tagalugin ito’t nakakaintindi na rin ng konte sa wika namin."

Kaya’t sa buong haba ng byahe ay masaya silang nakapag-usap. Naikwento ni Agnes ang samâ ng loob niya sa kanyang hipag na nabalo ng kuya niya. "Bakit di niya matanggap na wala na talaga ang asawa niya? Pati tuloy ang batang-batang mga anak niya, tinuturuan niyang mag-ilusyon? Na nasa piling pa rin daw nila ang kanilang ama, di nga lamang nakikita." wika niya sa Ingles, gamit ang nabitbit niyang mga kataga sa wikang iyon. "Bakit siguradong-sigurado siyang nariyan pa at kinakausap pa niya?"

Sumagot ng isa ring katanungan si Sister Kathleen: "Are you really sure that she is wrong? Sigurado ka bang mali nga siya?"

Nagulat si Agnes sa isinagot ng madre. "Sister, di ba, priests and nuns like you are the ones saying that when someone dies, he is no longer with us and instead he is just waiting in purgatory for the Final Judgment? Eh di matagal pa ‘yon!"

Itinuro ni Sister Kathleen kay Agnes ang larawan ng Birheng Maria sa windshield ng bus, "Do you see Mama Mary? That’s a painting of her. Where is she? Isn’t she there just there somewhere waiting for the Final Judgment? Bakit usap natin siya? The Saints, aren’t we asking them to pray for us? Why can’t your sister-in-law talk to your brother? Sigurado ka mali siya???"

Ipinaliwanag naman ng madre ang mga napag-alaman na niya ukol sa Manunggul Jar. Ipinagtaka ni Agnes na maraming researchers mula iba’t ibang dako ng mundo ang dumadayo sa mga pook na tulad ng pinatutunguhan nila ngayon para lang maintindihang mabuti ang mga bagay kaugnay ng kilalang Ma-nunggul Jar. "Eh, bakit??? Why, why?"

Ipinaliwanag ni Sister Kathleen ang mga pigurin sa takip ng "bangang kabaong" na natagpuan sa Kwebang Manunggul na di na kalayuan sa bayan ng Quezon, Palawan. At may dinukot siya sa pitaka."Look at this drawing at the back of your one thousand peso bill."

Tiningnan naman ni Agnes. Bihira siyang makahawak ng ganitong halaga at di rin naman niya pinapansin ang larawan sa likod nito. Pero may bagong kaalaman mula kay Sister Kathleen. Ipinaliwanag nito sa kanya ang pigurín ng bangkâ sa ibabaw ng takip ng bangâ, na may dala-wang nakasakay. "Ganito pala yun! May bangkero na may sagwan, at itong pasahero, inihahatid patawid ng ilog patungo sa kabilang pampang…?"

Tumango si Sister Kathleen. Nagpatuloy si Agnes, "tumatawid sa sinasabi mong River of Death patungo sa kabilang-buhay?"

"Yes, your ancestors believed in life after death!"

May bagong sigla na sa tinig ni Agnes nang makita niya ang koneksyon. "Baka nga may punto pala si Ate Elvie…" namasâ ang kanyang mga mata… "ibig sabihin, baka nar’yan pa rin nga si Kuya? Maybe my brother is still just somewhere around??? Yeheyyy! Kaya pala di masyadong umiiyak si Ate Elvie! Akala ko tuloy di na niya mahal si Kuya!"

"Tama! Yong sister-in-law mo, very spiritual na tao siya!"

"At ang mga ninuno namin! Our ancestors were spiritual too, at ikamo, Sister, ginawa nila ang banga ng Manunggul bago pa ang panahon ni Kristo?"

Ipinaliwanag ng madre na mga paring Kastila lamang ang nag-akalang mga pagano ang mga dinatnan nilang mga katutubo sa kapuluang tinawag nilang Pilipinas. Akala raw kasi ng mga iyon, mga Kristyano lang ang may relihiyon.

Hindi nila alam na matindi ang relihiyon na isinasabuhay ng mga ninuno ng kasalu-kuyang mga Pilipino, kasama na ang pagiging matapat sa lahat ng nakakaugnayan, at pagiging mapagkaisa nila sa pang-araw-araw nilang pamumuhay.

* * *

MALUNGKOT si Sister Kathleen nang nang nasa bus muli sila pabalik sa syudad kinabukasan.

Nanghihinayang siya’t ang napakagan-dang kasaysayan ng Manunggul Jar na siyang katibayan ng spiritwalidad ng mga ninuno ng mga tagaroon at ng kabuuang sambayanang Pilipino ay di alam ng karamihan sa nakausap niyang mga taong naninirahan nang malapit sa pinagkatuklasan ng nasabing bangâ.

Pati ang mga nasabihan niya ay tila wala talagang interes sa paksang iyon. Pero may mga nakausap din siyang may ilang bagay nang nalalaman at di rin naman nasayang ang ginasta niyang pagod, panahon at salapi sa pagdayo niya roon.

May lungkot ding naramdaman si Agnes sa ganoon ding kadahilanan. Pero nangingibabaw sa kanya ang isang kaligayahang nasa puso niya’y tila may galak na nag-uumapaw. Hindi talagang nawala si Kuya! At may maipagmamalaki tayong kayamanan mula sa pagiging spiritwal ng ating mga ninuno.

May balak na namuo sa kanyang isipan. "Pagdating na pagdating ko sa Puerto Princesa ay pupuntahan ko si Ate Elvie at yayakapin ko nang mahigpit na mahigpit, pati sina Boyet at Aya. At alam kong makikita at ikagagalak iyon ni Kuya Arnel. "Di ba, Kuya?"

Tumango si Sister Kathleen. Nagpatuloy si Agnes, "tumatawid sa sinasabi mong River of Death patungo sa kabilang-buhay?"

"Yes, your ancestors believed in life after death!"

May bagong sigla na sa tinig ni Agnes nang makita niya ang koneksyon. "Baka nga may punto pala si Ate Elvie…" namasâ ang kanyang mga mata… "ibig sabihin, baka nar’yan pa rin nga si Kuya? Maybe my brother is still just somewhere around??? Yeheyyy! Kaya pala di masyadong umiiyak si Ate Elvie! Akala ko tuloy di na niya mahal si Kuya!"

"Tama! Yong sister-in-law mo, very spiritual na tao siya!"

"At ang mga ninuno namin! Our ancestors were spiritual too, at ikamo, Sister, ginawa nila ang banga ng Manunggul bago pa ang panahon ni Kristo?"

Ipinaliwanag ng madre na mga paring Kastila lamang ang nag-akalang mga pagano ang mga dinatnan nilang mga katutubo sa kapuluang tinawag nilang Pilipinas. Akala raw kasi ng mga iyon, mga Kristyano lang ang may relihiyon.

Hindi nila alam na matindi ang relihiyon na isinasabuhay ng mga ninuno ng kasalu-kuyang mga Pilipino, kasama na ang pagiging matapat sa lahat ng nakakaugnayan, at pagiging mapagkaisa nila sa pang-araw-araw nilang pamumuhay.

MALUNGKOT si Sister Kathleen nang nang nasa bus muli sila pabalik sa syudad kinabukasan.

Nanghihinayang siya’t ang napakagan-dang kasaysayan ng Manunggul Jar na siyang katibayan ng spiritwalidad ng mga ninuno ng mga tagaroon at ng kabuuang sambayanang Pilipino ay di alam ng karamihan sa nakausap niyang mga taong naninirahan nang malapit sa pinagkatuklasan ng nasabing bangâ.

Pati ang mga nasabihan niya ay tila wala talagang interes sa paksang iyon. Pero may mga nakausap din siyang may ilang bagay nang nalalaman at di rin naman nasayang ang ginasta niyang pagod, panahon at salapi sa pagdayo niya roon.

May lungkot ding naramdaman si Agnes sa ganoon ding kadahilanan. Pero nangingibabaw sa kanya ang isang kaligayahang nasa puso niya’y tila may galak na nag-uumapaw. Hindi talagang nawala si Kuya! At may maipagmamalaki tayong kayamanan mula sa pagiging spiritwal ng ating mga ninuno.

May balak na namuo sa kanyang isipan. "Pagdating na pagdating ko sa Puerto Princesa ay pupuntahan ko si Ate Elvie at yayakapin ko nang mahigpit na mahigpit, pati sina Boyet at Aya. At alam kong makikita at ikagagalak iyon ni Kuya Arnel. "Di ba, Kuya?"

WAKAS